عِراق

کشور عراق یا عراقِ عرب در حال حاضر از ممالک، واقع در جزیرة العرب و همجوار کشور ایران است و حدود آن: از شمال، ترکیه، و از شرق، ایران و از غرب، سوریه و از جنوب، نجد و خلیج فارس است و در حدود ٤٤٢ ، ٤٤٢ هزارگز مساحت و٧ میلیون جمعیت دارد. این سرزمین از دو قسمت تشکیل شده است، یک قسمت کوهستانی و قسمت دیگر بیابان سهل و هموار. در حدود یک هشتم آن کوهستانی است و رودها و انهار و غیره در این ناحیۀ کوهستانی است و اغلب این قسمت کردنشین است و مردم آن به کار گله داری و احیاناً زراعت اشتغال دارند و در حدود ٦٠٠ هزار نفر مردمی باهوش و مستعد و جنگجویند و از لحاظ آداب و عادت و رسوم و زبان آریائی و از اقوام مادی میباشند. در «سرزمین خلافتهای شرقی» و «الموسوعه» آمده است که بین النهرین بدو قسمت مجزا تقسیم شده است قسمت شمالی یعنی سرزمین قدیم آشور و قسمت جنوبی. عربها قسمت شمالی بین النهرین را جزیره و قسمت جنوبی را عراق نامیده اند و حدود آن از بلاد شرق اردن و از کشورهای آسیائی است. بنابر گفتۀ فرید وجدی ٧٥٠ کیلومتر طول و سیصد کیلومتر عرض دارد و بگفتار المنجد ٤٥٣،٥٠٠ کیلومتر مربع است و سکنۀ آن در حدود ٥ میلیون نفرند و حدود آن شرقاً ایران، شمالاً ترکیه، غرباً سوریه و کشور هاشمی اردن و جنوباً کشور سعودی و کویت و خلیج فارس است و در جهت مناطق شرقی کوههای بلند و مرتفعی است که مهمترین آنها کوه های کردستان است. بجز آن منطقه بقیه اراضی وسیعی است که قسمتی از آن ریگ زارست و قسمتی زمین قابل زرع و سرسبز مانند نواحی فرات و دجله و شط عرب.
وضع جغرافیائی عراق قدیم:
عراق در دوره های گذشته شامل دو قسمت یا مملکت بوده است: بابل، کلده. در سال ٣٣ قبل از میلاد مسیح اسکندر مقدونی بر آن حکومت میکرد و سپس به سال ٣٠٢ م. حکومت ساسانیان بر آن خطه مستقر گردید و همچنان مدتها بر آن سرزمین حکومت کردند و هم اکنون آثاری از آن دوران باقی است که از راه حفاری و غیره به دست آمده است.
پس از ظهور اسلام و فتوحاتی که نصیب مسلمانان شد عراق نیز مانند بسیاری از کشورهای این منطقه در تسلط و استیلای مسلمین درآمد و شاید شهرت آن به عراق بنا بر گفتۀ فرید و جدی از همان زمان باشد از طرفی یاقوت گوید: عرض عراق از جهت خط استواء ٣١ درجه است و طول آن ٧٥ درجه و ٣٠ دقیقه است و دورترین شهرهای آن در عرض از خط استواء عکبر است بر طرف غربی دجله و عرض آن ٣٢ درجه و ٣٠ دقیقه است و آن آخرین منطقه است که در اقلیم سوم از عراق واقع است و بعداز عُکبرا عراق داخل در اقلیم سوم شود تا حلوان و عرض آن ٣٤ درجه است که دسکرة الملک جلولاء، و قصر شیرین باشد و بیشتر آن، واقع در اقلیم سوم است مانند قادسیه و حلوان و عذیب نیز از اقلیم سوم اند، حدود آن مورد اختلاف است. حمدالله مستوفی گوید: در مسالک است که عراق عرب را دل ایران شهر خوانده اند و چون دل سلطان وجود است ابتداء بشرح آن اولی بود، و در صور الاقالیم گوید که چون عراقِ عرب در قبلۀ ایران زمین افتاده است آن را مقدم داشتن اولیتر است ... حدودش تا بیابان نجد و دریای فارس و کردستان پیوسته است. طولش از تکریت تا عبادان صد و بیست و پنچ فرسنگ و عرض از عقبۀ حلوان تا قادسیه محاذی بیابان نجد هشتاد فرسنگ و مساحتش ده هزار فرسنگ است، شهرهای آن عبارتند از بغداد. کوفه. بابل. بصره. تکریت، حلوان، حیره و سامره. (نزهةالقلوب).
در کتاب سرزمین های خلافت شرقیه آمده است: طبیعت، جلگۀ پهناور بین النهرین را که فرات و دجله در آن جاری است دو قسمت کرده است قسمت شمالی بین النهرین را جزیره و قسمت جنوبی را عراق مینامیدند. عراق بمعنای کنارِدریا و بمعنی ساحل نیز آمده است ولی معلوم نیست اصل این کلمه چه بوده است. اصولاً سرزمین رسوبی را اعراب «سواد» یعنی خاک سیاه نامیده اند. و رفته رفته کلمۀ سواد با عراق یکی شد و عبارت بود ازتمام سرزمین بابل. سرحد بین جزیره و عراق در دوره های مختلف تغییر پیدا میکرد در قدیم حد آن خطی بود بطرف شمال از انبار، واقع در ساحل فرات به تکریت در ساحل دجله و بعداً خطی قرار دادند که از تکریت تقریباً بسمت باختر کشیده میشد و بدین ترتیب بسیاری از شهرهای ساحل فرات را که در شمال انبار قرار داشت داخل در منطقۀ عراق نمودند. دجله در تورات بنام دیگلات آمده است. چون خلافت از امویان به عباسیان رسید اوضاع چنین اقتضا کرد که پایتخت جدیدی برای دولت تازه انتخاب کنند از این جهت «خلیفۀ دوم عباسی» بغداد را در کنار دجله درست کرد و بعد از مدتی این پایتخت جدید رونق یافت و مرکز خلافت عباسیان شد. در قرون وسطی اوضاع طبیعی عراق با امروز بسیار تفاوت داشت و تغییراتی در مجرای دجله و فرات حاصل گشته که موجب تغییرات این سرزمین شده است. اولین نهری که از فرات جدا میشد و به دجله میریخت نهر عیسی بود که در سال ١٤٥ ه.ق. «منصور» خلیفه عباسی بالای مصب آن در دجله شهر مدور را ساخت که هستۀ شهر بغداد شد. از جمله مناطق مهم عراق مدائن بود که ظاهراً از هفت شهر تشکیل میشد. شهر کهنه یعنی طیسفون، اسبانبر، رومیه، بهرسیر که اصل آن اردشیر است و ساباط که ایرانیان آن را بلاس آباد میگفتند. کاخ ساسانیان که هنوز آثاری از آن هست و ایوان کسری نام نهاده اند یکی از آثار مهم ایرانی است. در اواسط قرن دوم هجری منصور مصمم شد که طاق کسری را خراب کند و سنگ و آجر آن را در بنای جدید یعنی بغداد بکار برد لکن منصرف شد. مدائن امروزه که خرابه ای بیش نیست در قرن چهارم شهری پر جمعیت و زیبا بوده است که جغرافیانویسان عجایبی در مورد آن نوشته اند. از جمله شهرهای مهم دیگر عراق قدیم واسط و بطایح که تقریباً ایالت مهمی بوده است و بصره و جز آنها بوده است که بعضی هنوزهم اعتبار خود را حفظ کرده است و بعضی ویران شده است. عربها بین النهرین را بدو ناحیه تقسیم میکردند. یکی ناحیۀ سفلی و دیگری ناحیۀ علیا. بین النهرین سفلی را عراق مینامیدند و مرز شمالی آن خطی بود از خاور به باختر که از دجله شروع میگردید و به فرات ختم میشد. در زمان عباسیان بغداد بزرگترین شهر عراق بود ولی یک قرن پیش از بنای بغداد سلسلۀ مسلمانها پس از فتح عراق سه شهر بزرگ عربها که آن را دجیل نامیده اند بنا کردند که واسط، کوفه و بصره باشد این سه شهر تا چندین قرن رونق داشتند. بین النهرین علیا را عربها جزیره مینامیدند زیرا که دشتهای پهناور از آب های فرات ودجلۀ علیا و جویها و نهرهایی که در جنوب آن دشتهای پهناور به رود مزبور می پیوستند احاطه شده که دو شط بزرگ را بهم وصل میکرد امتداد داشت. در مشرق جزیره یا بین النهرین علیا ایالات آذربایجان واقع بود و از بالا به رود ارس و از پائین به سفیدرود که هر دو به دریای خزر میریزند محدود میگردید از آثار این مناطق ارومیه است. در اقرب الموارد آمده: عراق بلادی است مشهور از عبادان تا موصل در طول و از قادسیه تا حلوان در عرض و عراق در لغت بمعنی کنارۀ دریاست و چون عراقینِ عرب و عجم بر کنار دریااند عراق گویند.
مردم عراق:
اقوام مختلف این سرزمین عبارتند از عرب و ترک و کرد و فارس. در سنوات متمادی عده ای مردم ایران بدانجا مهاجرت کرده اند و بواسطۀ وجود اعتاب مقدسه شیعیان به آن سرزمین مسافرت میکنند. بر روی هم ٧٠ درصد عرب و ٢٠ درصد کرد و ٤ درصد فارس و ٥ درصد ترک و مردم دیگرند. مذاهب مختلفی وجود دارد مانند اسلام، یهود، مسیحی، و اقلیتهای دیگر آسوری و یزیدیه و صابئیه. در این سرزمین با آنکه زبان رسمی عربی است مع ذلک بزبان کردی، ترکی و فارسی نیز صحبت میشود و زبانهای دیگر نیز مانند آرامی، عبری و سریانی هست که ویژۀ معابد است لکن تمام این ادیان و زبانها در زبان رسمی که عربی است مستهلک گردیده است و مذهب همان اسلام است. شهرهای مهم آن بغداد، مرکز حکومت کشور و کربلا، نجف، موصل، کرکوک، بصره، حله، کوفه، خانقین، سلیمانیه، و جز آنها است.
نهرها:
در این سرزمین دو نهر بزرگ وجود دارد، یکی دجله و دیگری فرات، دجله در طول ١٨٠٠ کیلومتر و فرات در ٢٣٥٠ کیلومتر جریان دارد. نهرهای کوچک بسیار نیز وجود دارد و دو دریاچۀ کوچک نیز مانند دریاچۀ الحمار بمساحت ٥٢٠٠ کیلومتر مربع در جنوب بین بصره و ناصریه و دریاچۀ حیاتیه بمساحت ١٤٠ کیلومتر مربع بین رمادی و فلوجه و اهواز وجود دارد.
راهها:
سه راه آهن بزرگ در عراق وجود دارد. اول بین بغداد و بصره که دو رشته، بموازات هم است، دوم بین بغداد و کرکوک و سوم بین بغداد و موصل و راههای شوسه عبارتند ١ - راه بغداد - کویت - عماره - بصره ٢ - بغداد - کرکوک - اربل - موصل ٣ - بغداد - سامرا - تکریت - موصل ٤ - بغداد - نجف - حائل - مدینه ٥ - بغداد - رمادی - رطبة - دمشق ٦ - بغداد یعقوبیه - خانقین.
ملتها و دولتها که بر عراق حکومت داشته اند:
ملتهای عراق عبارتند:
١ - سومریها و اکدیها از ٤٥٠٠ ق.م. تا ٢٣٠٠ ق.م. که بر قسمتی از عراق حکومت داشتند
٢ - عیلامیون و دولت حمورابی از ٢٣٠٠ ق.م. تا ١٨٠٠ ق.م. که در نواحی خوزستان و شوشتر و جز آن و بعدها قسمتی از عراق فعلی فرمانروائی کردند
٣ - بابلیان از ١٨٠٠ ق.م. تا ١٣٠٠ ق.م
٤ - پادشاهان فارس و سلاطین ایران و ساسانیان که حکومتشان تا ٦٣٩ م. بطول انجامید
٥ - خلفاء راشدین از ١٦ تا ٤٠ ه.ق.
٦ - امویان از ٤١ تا ١٣٣ ه.ق.
٧ - عباسیان از ١٣٢ تا ٦٥٦ ه.ق. (آل بویه و سلجوقیان)
٨ - ایلخانیان از ٦٥٦ ه.ق. تا ٧٣٨ ه.ق.
٩ - جلائریان از ٧٣٨ تا ٨١٣ ه.ق.
١٠ - قره قوینلو و آق قوینلو از ٨١٣ تا ٩١٤ ه.ق.
١١ - صفویان از ٩١٤ تا ٩٤١ ه.ق.
١٢ - فترت و انتقال ١٠٣٣ تا ١٠٤٩ ه.ق.
١٣ - عثمانیان از ١٠٤٩ تا ١٣٣٥ ه.ق.
١٤ - انقلاب عراق ١٩١٨ م. حکومت موقت ١٩٢٠ م. (١٣٣٩ ه.ق.).
عراق پس از جنگ اول جهانی مستقل شد و در تموز ١٩٢١ مجلس، ملک فیصل اول را به سلطنت برگزید و سپس غازی سلطان شد و بعد از آن فیصل دوم به سلطنت رسید، در سال ١٩٥٨ حکومت فیصل واژگون شد و در کشور عراق جمهوری اعلام گردید.
وضع اقتصادی عراق:
عراق از لحاظ اقتصادی سرزمین متوسطی است. رود دجله قسمتهائی از آن سرزمین را مشروب میکند و از این راه مقداری زراعت غله میشود و نخلستانهای خرما که در کرانۀ دجله واقع است منبع درآمدی است برای این سرزمین و قسمت مهمی از لبنیات و گوشت آنها از ناحیۀ کردستان تأمین میشود. منبع نفت نیز یکی از پر درآمدترین منابعی است که عراق در اختیار دارد.
آب و هوای عراق:
در مناطق کوهستانی هوای معتدل و بعضی مناطق سرد و در مناطق هموار و بیابان گرم است و بطور کلی عراق را می توان از مناطق حاره بحساب آورد. هوای شمال معتدل است و جنوب حار است.
(از العراق قدیماً و حدیثاً تألیف سید عبدالرزاق حسینی و معجم البلدان).